ხარისძირასებრთა ოჯახში შედის. ხარისძირას რაჭაში ჯუჯუყვერას, თეთრყაყაჩოს, აჭარაში კრუხის ბუდეს ეძახიან. მრავალწლიანი, 25-60 სმ სიმაღლის მცენარეა, ღერო მცირედ იტოტება, ფოთლები ღრმად დაკვეთილი და ნაპირებზე ხერხისებურად დაკბილულია.
ღეროს ძირში განლაგებული ფოთლები გრძელყუნწიანი და 5-11 ნაკვთიანია. თითოეული ნაკვთი ფართოელიფსური მოყვანილობისა და ბოლოწვეტიანია.
ღეროზე განლაგებული 1-2 ფოთოლი მჯდომარეა, ღეროს კენწეროზე უვითარდება 1-3 ყვავილი. ყვავის დეკემბერ-აპრილში, იმის მიხედვით, თუ ზღვის დონიდან რა სიმაღლეზე იზრდება. გვხვდება ქართული მუხის სარტყელში. უფრო ხშირად ზღვის დონიდან 100 მეტრამდე იზრდება, იშვიათად 1200 მ და უფრო მაღლაც გვხვდება.
ხარისძირა ჩვენი კალთაშეთხელებული ტყეების, ტყისპირების და ბუჩქნარების მკვიდრი, შხამიანი მცენარეა. ფართოდაა გავრცელებული საქართველოს თითქმის ყველა მხარეში. ლიტერატურაში აღწერილია ცნობები ხარისძირათი ცხენების მოწამვლისა და სიკვდილიანობის შესახებ. 1 კგ ბალახი ცხენისათვის სასიკვდილო დოზაა.
ხარისძირას ფესვებსა და ფესურაში მოიპოვება გლიკოზიდები, მათ რიცხვშია 0,1 პროცენტი კოლერბორინი P, რომელიც გულზე სტროფანტინის მსგავსად მოქმედებს.
კოლერბორინ P-ს იყენებენ სისხლის მიმოქცევის II და III ხარისხის დარღვევის დროს, უმთავრესად გულის ქრონიკული უკმარობის შემთხვევაში. იგი განსაკუთრებით ეფექტურია იმ შემთხვევაში, როდესაც საჭიროა სწრაფი და ხანგრძლივი ეფექტი.
კოლერბორინ P ერთჯერადი თერაპიულ დოზაა 0,000125-0,0025 გ ვენაში თანდათანობით შეჰყავთ 20 მლ 40 პროცენტიანი გლუკოზის ხსნარი, დღეში ერთხელ სისხლის მიმოქცევის უკმარობის II და III ხარისხის შემთხვევაში. კოლერბორინ K აბებს უნიშნავენ 0,0002 გ (0,2 მგ) ერთ მიღებაზე დღეში 3-4-ჯერ; საერთო რაოდენობით 0,0008 გ-მდე (0,8 მგ-მდე).
კოლერბორინ K ერთ-ერთი უძლიერესი საგულე გლიკოზიდია. ბიოლოგიური აქტიურობით აღემატება კონვალლატოქსინს, ერიზიმინსა და სტროფანტინს. ტოქსიკურობის მხრივ კი სტროფანტინსა და დიგიტოქსინს შორის დგას. უფრო კი უკანასკნელის ახლოს. მოქმედებას ჩქარა, ორგანიზმში შეყვანისთანავე იწყებს. იგი აძლიერებს სისტოლას, ახანგრძლივებს დიასტოლს, აიშვიათებს გულის რითმს, ამაღლებს სისხლძარღვების ტონუსს, ზრდის დიურეზს და სისხლის გადატანის სისწრაფეს, კუჭ-ნაწლავის ტრაქტში თითქმის არ იშლება. კოლერბოლინი K ბიოლოგიური აქტიურობით კოლერბორინ P-ს უახლოვდება, მაგრამ იგი უფრო ნაკლებტოქსიკურია, მოქმედებს უფრო ჩქარა და მისი კუმულაციური თვისებაც უფრო ნაკლებადაა გამოხატული .
ხალხური მედიცინა ხარისძირას ფესვებისა და ფესურის ნახაშს ხმარობს მცირე დოზით (1/2 ჩაის კოვზი ფესვები 0,5 ლ წყალზე). სიმსივნეების, ბუასილის, ხველების, პლევრიტის, ტუბერკულოზის, ჩირქოვანი ჭრილობების, ქერტლის სამკურნალოდ და თმის გასაზრდელად. ვეტერინარიაში ფესურას მცირე რაოდენობით საკვებში უმატებენ ბატკნებისა და ცხვრების "მოსამაგრებლად".
ხარისძირას სამკურნალოდ გამოყენება ექიმის რჩევის გარეშე დაუშვებელია მისი ძლიერი ტოქსიკურობის გამო.

ძირმწარასებრთა ოჯახის წარმომადგენელია. ხარისჩლიქა 10 სმ-მდე სიმაღლის, მოკლე ბუსუსებით შემოსილი, მრავალწლიანი ფესურიანი მცენარეა. მიწის ზედა ნაწილები სუნითა და გემოთი წიწაკის მსგავსია, გასრესილი ფესურა კი კატაბალახას (კატაპარიას) სუნს გამოსცემს.
ფესურიდან ორი (იშვიათად სამი) გრძელყუნწა ფოთოლი ამოდის, ფოთლები საერთოდ მორიგეობითაა განლაგებული, მაგრამ ზოგჯერ ფოთლების ყუნწები იმდენად ახლოა ერთმანეთთან, რომ მოპირისპირედ განწყობის შთაბეჭდილებას ქმნის. თოვლის ქვეშ მოყოლილი ფოთლები, მარადმწვანე მცენარეების მსგავსად, ხშირად კარგად გადაიზამთრებს ხოლმე. ფოთლის ფირფიტა მომრგვალო თირკმლისებრია, ზემოდან მუქი მწვანე, ქვემოდან კი მკრთალი.
ფოთლების იღლიებში სათითაოდ ამოსული ყვავილის ყუნწი მიწისკენაა დახრილი და ამიტომ ყვავილი თავჩაქინდრულია, იგი გარედან მწვანე-მოწითალოა, შიგნიდან კი მღვრიე წითელი ფერის. ყვავის მაის-ივლისის განმავლობაში.
იზრდება ნესტიან, ხშირ ტყეებში, განსაკუთრებით წიფლნარებში, სოჭნარ-ნაძვნარებში, თხილის ბუჩქებში და სხვ.
ხარისჩლიქა შხამიანი მცენარეა, მაგრამ ჩვენთან მისი მიზეზით საქონლის დაცემის შემთხვევა არ არის აღნიშნული. სპეციფიური, არასასიამოვნო სუნის გამო, როგორც ჩანს, საქონელი არ ძოვს, ამავე დროს ხშირ ტყეებსა და ბუჩქნარებში გავრცელების გამო პირუტყვისათვის ძნელად მისადგომია.
ხასხასა მწვანე, ორიგინალური ფორმის ფოთლებით ხარისჩლიქა ძალიან ლამაზი მცენარეა, იგი საუკეთესოა დაჩრდილული ნესტიანი ადგილების გასამშვენიერებლად.
მედიცინაში ხარისჩლიქას ფესვები, ფესურები და ფოთლები გამოიყენება. ხალხურ მედიცინაში ფესურა გამოიყენება, როგორც პირსასაქმებელი და ამოსახველებელი საშუალება, ზოგ ქვეყნებში ამის გარდა სიყვითლის, წყალმანკის, ალკოჰოლიზმის წინააღმდეგ, როგორც რძისმომგვრელი და საფაღარათო საშუალებაა. ფოთლებს მალარიის საწინააღმდეგო საშუალებად იყენებენ. ექსპერიმენტული მონაცემების მიხედვით ფოთლებში არსებული გლიკოზიდი აძლიერებს გულის კუმშვას, ალკალოიდი აზარინი მაღლა სწევს არტერიულ წნევას, ავიწროებს პერიფერიულ ძარღვებს, ამაღლებს ვენების ტონუსს, აზარინი იწვევს პირღებინებას, აგრეთვე აღმგზნებად მოქმედებს გულზე.
გერმანიაში ძირითადი სასმელების არომატიზებისათვის გამოიყენება. მასვე აქვს ოფლმდენი მოქმედება და ამოსახველებელ საშუალებად იყენებენ გაციებულობის დროს. მაგრამ ეს ავტორები ხაზს უსვამენ დიდი სიფრთხილის გამოჩენის აუცილებლობას ხარისჩლიქას გამოყენებისას, რადგან დიდ დოზებში იგი თავის ტკივილს იწვევს.
უკრაინის ხალხურ მედიცინაში ხარისჩლიქას შარდმდენ საშუალებად ხმარობენ. საამისოდ ხარისჩლიქას ფესურას თხის რძეში ხარშავენ, ან წყლით გამონახარშით სარგებლობენ. ხარისჩლიქას ჩაი ქალებს მენსტურაციას უადვილებს, ხელს უწყობს საჭმლის მონელებას. გამოიყენება გასტრიტის, ღვიძლის დაავადებებისა და სიყვითლის წინააღმდეგ; დოზა: 3-5 გ ხმელი ხარისჩლიქას ბალახი ერთ ჭიქა სითხეზე. საუკეთესოდ მიიჩნევენ მის რძესთან ერთად გამოყენებას.
გთავაზობთ რეცეპტებს, რომლებშიც ხარისჩლიქა განსაკუთრებით სასარგებლოდ ითვლება:
1. ხარისჩლიქას ბალახისა და ნეგოს ყვავილების თანაბარი რაოდენობით ნარევის წყლით გამონაწვლილი სასარგებლოდ ითვლება სიყვითლის დროს (1 სუფრის კოვზი ნარევი 1 ჭიქა მდუღარე წყალზე).
2. ბრონქიტის დროს გამოიყენება შემდეგი ნარევის ნახარში: ხარისჩლიქა - 2,0 გ, ოშოშა - 3,0 და ბირკავა - 2,0 გ. 2 სუფრის კოვზ ამ ნარევს ნახევარ ლიტრ წყალში 10 წუთს ხარშავენ ნელი დუღილით. შემდეგ 20 წუთით დგამენ თბილ ღუმელში, წურავენ და ყლუპ-ყლუპობით სვამენ დღეში არა უმეტეს ორი ფინჯნისა (დაახლოებით ერთი ჭიქა).
საერთოდ გათვალისწინებულია ხარისჩლიქას ძლიერი ტოქსიკურობა, ამიტომ მისი პრეპარატების გამოყენება დასაშვებია მხოლოდ ექიმის გამოწერითა და მისი უშუალო მეთვალყურეობით. ხარისჩლიქას თვითნებური გამოყენება კატეგორიულად დაუშვებელია.

რთულყვავილოვანთა ოჯახში შედის. ხარისშუბლა მრავალწლიანი, ნიადაგში ჰორიზონტალურად გაწოლილი, გრძელ ფესვურიანი მცენარეა. აყვავებული, გულგულით ამოვსებული ღეროს სიმაღლე 100-150 სმ-ია, ზოგან 200 სმ-აც აღწევს, რომელიც მრგვალი გარშემოწერილობისაა და სიგრძეზე წვრილად დაღარულია.
გრძელყუნწიანი, განიერფუძიანი სამკუთხედისებრი, სამკუთხედ თირკმლისებრი, განივრად გულისებრ ამოჭრილ-ფუძიანი, 25-30 სმ სიგანის ფოთლები ღეროზე მორიგეობითაა განწყობილი. ფოთლის ყუნწს გვერდებზე კარგად გამოსახული ფრთები ჩასდევს, რომელნიც ყუნწის ფუძესთან ბიბილოებივითაა გაგანიერებული და ღეროს ეხვევიან, ფოთლის ფირფიტის კიდეები ბასრი ხერხკბილაა, საყვავილე ღეროს კენწრულ ნაწილში ფოთლები ფრიად დაკნინებული და წაგრძელებულ-ლანცეტისებრია, ყვითელი კალათა ყვავილები კენწრულ ფარისებრ ყვავილედადაა შეკრებილი: კალათების საბურველის მწვანე ფოთლები ხაზურ-ლანცეტაა, ბოლოში წაწვეტებული და კიდეებში ჩალისფერი სიფრიფანა არშიით შემოვლებული.
ყვავის ივლის-აგვისტო-სექტემბერში. ჩვეულებრივ იგი სუბალპური ლიხისა და შამბის (მაღალბალახეულის) შემადგენლობაში გვხვდება. ხშირადაა სუბალპური დაბალი სიხშირის როგორც ფოთლოვან, ასევე წიწვოვან ტყეებში. უფრო მეტი რაოდენობითაა ტყის ნაკადულების პირას და ჩადაბლებულ ნესტიან ადგილებში.
იგი იზრდება ტყის ზედა და სუბალპურ სარტყელში, აჭარაში, სვანეთსა და აფხაზეთში. უფრო ხშირად ზღვის დონიდან 1500-2500 მეტრამდე სიმაღლეზე ქმნის კარგად განვითარებულ შამბნარს. ამ მცენარის ყველა ნაწილებში მოიპოვება ალკალოიდები (პლატიფილინი, სენეციფილინი, ნეოპლატიფილინი, სარაცინი), ამზადებს ბათუმის ქიმიურ-ფარმაცევტული ქარხანა.
ფესურისა და ფესვებისაგან, აგრეთვე მიწისზედა ნაწილებისაგან იღებენ პრეპარატ "პლატიფილინის ჰიდროტარტრატს", რომელსაც მუცლის ღრუს მუსკულატურის სპაზმების დროს იყენებენ, მასვე ხმარობენ კუჭისა და თორმეტგოჯა ნაწლავის წყლულის, ბრონქიალური ასთმის, ჰიპერტონიის, სტენოკარდიის, სისხლძარღვების სპაზმების დროს, აგრეთვე ოფტალმოლოგიაში თვალის გუგის გასაფართოებლად.
"სარაცინის ჰიდროტარტრატის" მისაღებად გამოიყენება S. rombifolius(willd) - რომელიც აქ განხილული სახეობისაგან განსხვავდება იმით, რომ ღეროს შუა და ქვედა ნაწილში განლაგებული ფოთლების ყუნწებს არ გააჩნია ღერომხვევი ბიბილოები, გარდა ამისა ყვავილედში ყვავილთა რიცხვი მცირეა (5, 8), სარაცინი შინაგანი ორგანოების მუსკულატურის სპაზმების დროს გამოიყენება (პილოროსპაზმი, სპასტიკური კოლიტი, საშარდე გზების სპაზმები), აგრეთვე კუჭისა და თორმეტგოჯა ნაწლავის, ქოლეცისტიტისა და ბრონქიალური ასთმის სამკურნალოდ .
ალკალოიდი სენეციფილინი ტოქსიკურია, იგი იწვევს გემორარგიულ ცვლილებებს ღვიძლში და მედიცინისათვის პრაქტიკული მნიშვნელობა არა აქვს. ამიტომ არაა რეკომენდებული ხარიშუბლას ნაყენი და სხვა გალეონური პრეპარატები, რომლებიც პლატიფილინთან ერთად სენეციფილინსაც შეიცავს.
 პლატიფილინი სპაზმატოლოგიური საშუალებაა ტკივილების მოსახსნელად კუჭისა და თორმეტგოჯა ნაწლავის წყლულის, სპასტიკური კოლიტის, ღვიძლისა და თირკმლების ჩხვლეტის და ქოლეცისტიტის დროს. ამ პრეპარატის დიდი დოზით მიღებისას ვლინდება სიმშრალე პირის ღრუში, გულის გაძლიერებული ცემა, თვალის გუგების გაფართოება და ქოლინორეცეპტორების ბლოკირების გამომხატველი სხვა სიმპტომები. პლატიფილინის დანიშვნა შეუძლებელია გლაუკომის, გულსისხლძარღვთა სისტემის ორგანული დაავადებების დროს სისხლის მიმოქცევის დარღვევის თანხლებით, აგრეთვე ღვიძლისა და თირკმლების ორგანული დაავადებების დროს.
სარაცინით მკურნალობისას ავადმყოფთა უმეტესობას გაუუმჯობესდა მდგომარეობა (წყლულოვანი დაავადება, ქრონიკული გასტრიტი და სპასტიკური კოლიტი), უქრება ან შეუმცირდება ტკივილები და პირღებინება, უმჯობესდება მადა, ანელებს გულწვას (გულის რუჯვა) და ბოყინს. სარაცინი არსებით გავლენას არ ახდენს კუჭის სეკრეტორულ და მჟავის გამომყოფ ფუნქციებზე. მისი გავლენით მოხდა კუჭის მოტორული ფუნქციის ნორმალიზება. იგი არ იწვევს გვერდით მოვლენებს და ავადმყოფები კარგად იტანენ.

ვარდისებრთა ოჯახში შედის. ჩვეულებრივი ჭნავი, ცირცელი ტანმორჩილი ხეა 10 (იშვიათად 15-20) მ სიმაღლის დიდი კენტფრთართული, 5-9 წაგრძელებული ლანცეტა ფოთოლაკიანი ფოთლებით, რომ თეთრი ყვავილები ფარისებრ თანაყვავილედებშია შეკრებილი, რომელნიც დამოკლებულ ტოტებზეა განლაგებული, სპეციფიური ძლიერი სუნით.
ნაყოფი თითქმის ბურთივით მრგვალია, ვაშლისებრი ფორმის, წვნიანი, ნაყოფს თავსში შერჩენილი აქვს ყვავილის ჯამი ვაშლისა და ვარდოსანთა ოჯახის სხვა სახეობების მსგავსად. იგი მკვეთრი ნარინჯისფერ-მოწითალოა. 8-10 მმ სიმსხოთი. თესლი მოწითალოა, ნამგლისებრ მოხრილი, თითო ნაყოფში ჩვეულებრივ სამი ცალია. 1000 ც თესლი დაახლოებით 3,6 გ იწონის, ყვავის მაის-ივნისში, ნაყოფი სექტემბერშიც მწიფდება.
გავრცელებულია მეტწილად ტყის ზედა და სუბალპურ სარტყლებში და წარმოდგენილია ორი სახეობით. ამათგან საქართველოში უფრო ფართოდ გავრცელებულია Sorbus caucasigena Kom, რომელიც ძირითადად მთავარი კავკასიონის მთა-ხეობებზე (აფხაზეთი, სვანეთი, რაჭა-ლეჩხუმი, სამეგრელო, იმერეთი, სამხ. ოსეთი, ქართლი, მთიულეთი, თუშ-ფშავ-ხევსურეთი, კახეთი), აგრეთვე მცირე კავკასიონის აღმოსავლეთ ნაწილში (თრიალეთი, ჯავახეთი, მესხეთი) გვხვდება. მეორე მათგანი Sorbus Boissieri C. K. Schueid., ძირითადად აჭარასა და გურიაში, მცირე რაოდენობით აფხაზეთსა და სამეგრელოშიც გვხვდება. გარეგნულად ორივე სახეობა ძალიან ჰგავს ერთმანეთს. განსხვავება იმაშია, რომ პირველი მათგანის ფოთოლი უფრო მეტი რაოდენობის (9-მდე) წყვილი ფოთოლაკებისაგან შედგება. ფოთოლაკები მოგრძო-ლანცეტა ფორმისაა, ნაყოფი კაშკაშა წითელი ან მკრთალი ყვითელია. სახეობა გავრცელების არეალში 5 ფორმითაა წარმოდგენილი. მეორე სახეობის ფოთოლი მხოლოდ 5-7 წყვილი ფოთოლაკისაგან შედგება. ფოთოლაკები უფრო ფართო დ სქელი, კიდეებზე მხოლოდ შუა ნაწილის ზემოთაა ხერხისებრდაკბილული. ნაყოფი ნარინჯისფერი ან მოყვითალო-წითელია. ეს სახეობა 2 სახესხვაობითაა (Var. adscharia - ხულოს რაიონში და var. bachmarensis - მთა ბახმაროზე), რომელიც ერთმნეთისაგან ძირითადად ნაყოფის ფორმით განსხვავდებიან. პირველის ნაყოფი ვაშლისებრ შებრტყელებულია, მეორესი - ფართო ელიფსური. ცირცელი ყვავილობის და ნაყოფის სიმწიფის პერიოდში ძლიერ მიმზიდველია. სასურველია მისი გამოყენება მთიან პირობებში გამწვანებისა და გატყევებისათვის.
უხვად ნაყოფმსხმოიარობს ყოველი 1-2 წლის შემდეგ, მოსავლის რაოდენობა 1 ჰექტარზე 200-400 კგ აღწევს. ადვილად იტანს დიდ და ხანგრძლივ ყინვებს, აგრეთვე გვალვასაც.
დიდი ეკოლოგიური დიაპაზონის მცენარეა, ამიტომ მისი დარგვა-გაშენება შეიძლება არამარტო მაღალი მთის პირობებში, არამედ გაცილებით უფრო დაბლაც, თვით ზღვისპირამდეც კი.
ცირცელის ნაყოფი 4-8 პროცენტ შაქრებს შეიცავს (ფრუქტოზა, გლუკოზა, სორბოზა, საქაროზა), გარდა ამისა, მის შემადგენლობაში 2 პროცენტზე მეტი ვაშლის, ლიმონს, ყურძნის და ქარვის მჟავები, პექტინები და მთრიმლავი ნივთიერებები. შეიცავს ვიტამინების მნიშვნელოვან რაოდენობას (ასკორბინის მჟავას 200 მგ-მდე. კაროტინს 20 მგ პროცენტამდე და ვიტამინ P-ს).
ნაყოფს ნედლად ჭამენ, ძირითადად კი მას გადაუმუშავებელი სახით იყენებენ. ამზადებენ ხილფაფას, მარმელადს, მურაბას, ღვინოს, ლიქიორს, ძმარს, ბურახს და სხვ. მათგან მზადდება ვიტამინიზებული სამკურნალო სიროფები. ამ მხრივ დიდი პოპულარობით სარგებლობს ნაყოფის წვენი შაქართან დაკონსერვებულ მდგომარეობაში. ხალხურ მედიცინაში ნაყოფს და ყვავილებს გამხსნელ და ოფლმდენ საშუალებად იყენებენ. გარდა ამისა, ნაყოფები შესანიშნავი საკვებია ორნიტოფაუნისათვის (ფრინველისათვის). მერქანი ფართოდ გამოიყენება წვრილმანი ნაკეთობების დასამზადებლად, ქერქი 14 პროცენტამდე მთრიმლავ ნივთიერებებს შეიცავს. წვრილ ტოტებს საქონლის საკვებად იყენებენ, იგი მნიშვნელოვანია მეფუტკრეობის განვითარებისათვისაც, როგორც კარგი თაფლოვანი მცენარე.
ნაყოფების მნიშვნელობას დიდად ზრდის მათში მიკროელემენტების (კალიუმის პერმანგანატი, რკინა, სპილენძი, ალუმინიუმი) შემცველობა.
ცირცელის ყვავილს ხალხში საშარდე ორგანოების კენჭოვანი დაავადების დროს იყენებენ, ნაყოფებთან ერთად კი მათ გამოყენება აქვთ ნივთიერებათა ცვლის დარღვევის, გაციებულობის და კუჭნაწლავების დაავადების დროს. ვეტერინარულ პრაქტიკაში ნაყოფის მაგარ ნახარშს საქონლის ფილტვების დაავადების დროს ხმარობენ.
ხალხში ნაყოფების წვენი გამოიყენება კუჭის წვენის დაბალმჟავიანობისას (იღებენ თითო ჩაის კოვზს ჭამის წინ). ნაყოფების არაყზე ნაყენს შემდეგნაირად ამზადებენ: ერთი ნაწილი ნაყოფი 10 ნაწილ არაყზე. იღებენ მადის მოსაგვრელად თითო ჩაის კოვზს დღეში სამჯერ.
მომჟავო-ტკბილი ნაყენის მოსამზადებლად 40 გ ნაყოფს ქვასანაყში ნაყავენ, ასხამენ 200 მლ მდუღარე წყალს და 4 სთ-ს დგამენ, ანჯღრევენ, ფილტრავენ სამფენა დოლბანდით, ამის შემდეგ გემოვნების მიხედვით შაქარს უმატებენ.
 ცირცელის ნაყოფის წვენს - ვაჟინს (1 კგ ახლად დაკრეფილი ნაყოფების წვენს 600 გ შაქართან ერთად ხარშავენ) კარგი გამხსნელი და ოფლმდენი საშუალება აქვს. გამოეყენება რევმატული ტკივილების, თირკმლის და საშარდე ბუშტის კენჭოვანი დაავადებების დროს, საუკეთესო საშუალება ავიტამინოზის ნიშნების დროსაც.

ჭინჭრის დედა მრავალწლიანი ბალახოვანი მცენარეა, ტუჩოსანთა ოჯახიდან, გრძელი, მცოცავი ჰორიზონტალური ფესურით, მრავალრიცხოვანი სწრორმდგომი ღერები 30-60 სმ-ის სიმაღლისა, ოთხკუთხა და ღრუა. ფოთლები მოპირისპირედაა განლაგებული, ყუნწიანია, კვერცხისებრი ან გულისებრი ფორმის, სიგრძით 10 სმ, სიგანით 8 სმ, წამახვილებული წვერითა და დაკბილული კიდეებით. ყვავილები ორტუჩაა, თეთრი ან მოყვითალო-თეთრი გვირგვინით, ოთხი მტვრიანით, მოშავო-იისფერი ყვავილის მტვერით და ერთი ბუტკოთი, ყვავილები შეკრებილია მტევნებად ზედა ფოთლების უბეებში. ნაყოფი იყოფა ოთხ მუქ-ნაცრისფერ კაკლად. ყვავილობს აპრილ-სექტემბერში, ნაყოფი მწიფდება ივნის-ოქტომბერში.
გავრცელებულია თითქმის მთელ საქართველოში საცხოვრებელ სახლებთან ახლოს, ბაღებში, ბუჩქნარებში, მინდვრებში, წყალსაცავისა და გზის ნაპირებზე, ტყის პირებში.
სამკურნალოდ აგროვებენ ჭინჭრის დედას ფოთლებსა და ყვავილებს, რომლებაც ჩრდილში ახმობენ.
ყვავილები შეიცავენ ალკალოიდებს, გლიკოზიდებს, საპონინებს, ფლავონოიდებს, სათრიმლავ ნივთიერებებს, ლორწოს, ჰისტამინს, ვიტამინ C-ს, ფოთლები – ალკაოლოიდ ლამიინს და გარდა ამისა იმ ნივთიერებებს, რომლებლიც ყვავილშია.
ხალხურ მედიცინაში ჭინჭრის დედა გამოიყენება კუჭ-ნაწლავის იმ დაავადებების დროს, რომლებსაც თან სდევს ფაღარათი. ყვავილების ნაყენი გამოიეყენება როგორც ამოსახველებელი საშუალება ტრაქეიტების ბრონქიტების, ბრონქული ასთმის და სასუნთქი ორგანოების სხვა დაავადებების დროს. მის ნაყენებს ხშირად ხმარობენ როგორც სისხლის აღმდგენ საშუალებას, აგრეთვე სისხლნაკლებობის დროსაც. ზოგიერთი ავტორის ცნობით ნაყენი გამოიყენება ღვიძლის, თირკმელების, შარდის ბუშტის და ქალური დაავადებების (თეთრად შლის) დროს.
საკმაოდაა ხალხში გავრცელებული ამ მცენარის ფოთლებისა და ყვავილების ნაყენის გამოყენება სისხლის გამწმენდ საშუალებად. ბავშვებში საყმაწვილოს ფურუნკულოზის, ეგზემის, კანის წყლულების და სხვა გამონაყარის დროს. ყვავილების ნაყენი გამოიყენება ჭრილობებისა და დამწვრობის მოსაბანად ან საფენების სახით. ბუასილის დროს კარგია ნაყენის აბაზანები.
ჭინჭრის დედას გააჩნია აგრეთვე ნერვული სისტემის დამამშვიდებელი მოქმედება, ამიტომ სასურველია მისი გამოყენება უძილობის და ნევროზების დროს. კარგია მისი გამოყენება ფარსმანდუკთან ერთად.
ნაყენის მოსამზადებლად 1 სუფრის კოვზი ნედლეული (ფოთლები ან ყვავილები) მოათავსეთ მომინანქრებულ ჭურჭელში, დაასხით 1 ჩაის ჭიქა მდუღარე წყალი. დაახურეთ თავზე, ჩადგით მდუღარე წყლის აბაზანაში, გააცხელეთ 15 წუთი, გადმოდგით, გააჩერეთ ოთახის ტემპერატურაზე 45 წთ-ის განმავლობაში, გადაწურეთ, მიიღეთ 4-5-ჯერ დღეში 1/2 ჭიქა. ჭრილობებისა და გარეგანი საფენებისათვის ნაყენი მზადდება უფრო მეტი კონცენტრაციის (2 სუფრის კოვზი 1 ჩაის ჭიქა წყალზე). 
 

ჭინჭარი მრავალწლიანი ორსახლიანი ბალახოვანი მცენარეა გრძელი ფესურითა და მიწისქვეშა ყლორტებით. ღერო ოთხწახნაგოვანია. მასზე, ისევე როგორც ფოთლებზე, მოთავსებულია მსუსხავი ბუსუსები, რომლებიც საინექციო შპრიცის მსგავსად მოქმედებენ. მსუსხავი ბუსუსები ფუძესთან უფრო განიერია, ვიდრე წვეროში. მათში მოთავსებული სითხე, წაგრძელებული წვეროს ბუსუსების კედლები გაჟღენთილია კაჟმიწით. ისინი ადვილად იმსხვრევიან და შეხებისას წვრილი ბოლოთი კანს აზიანებენ. ჭრილობებში ხვდება ბუსუსში მოთავსებული მჟავა და იწვევს მის დასუსხვას. ფოთლები კვერცხისებრ-ლანცეტისებრია ან ლანცეტისებრი, ხორკლიან-ბუსუსიანი, ფუძესთან გულისებრი, ნაპირებში მსხვილხერხისებრკბილა. ისინი მდებარეობენ მოპირისპირედ გრძელ წვრილ ყუნწებზე. ყვავილები წვრილია, მწვანე, ერთსაფარიანი, შეკრებილია უბეებში თავთავისებრ ყვავილედებად. თავთავები მტრიანი ყვავილებით სწორმდგომია, ბუტკოიანი თავდახრილი. ყვავილობს ივნისიდან შემოდგომამდე. ნაყოფი – კაკლურაა, რომელიც მოთავსებული ყვავილსაფარში;
ჭინჭარი ხარობს როგორც მშრალ, ასევე ნესტიან ადგილებში, ოღონდ, ყოველთვის ნოყიერ ნიადაგში, სახლებთან, ღობეების ძირში, გზის პირებში, ტყეებში.
ნედლეულად იყენებენ მხოლოდ ფოთლებს, ღეროებისა და ყვავილების გარეშე. მათ აგროვებენ ივნის-აგვისტოში აყვავებული მცენარეებიდან. ყვავილობის მერე ჭინჭარი კარგავს სამკურნალო თვისებებს.
ჭინჭარს აგროვებენ ხელთათმანით, ჭრიან ნამგლით ან ცელით. დამჭკნარი ნედლეული აღარ ისუსხება და შეიძლება ღეროდან ფოთლების მოცილება შიშველი ხელით.
ზემოთ აღნიშნული ჭინჭრის გარდა გვხვდება სხვა სახეობის ჭინჭარიც, რომლის თესლები ძალიან მცირე ზომისაა, ფოთლებიც შედარებით პატარაა, ოვალური, კიდეები უფრო ღრმად ჩაჭრილი და ბლაგვკბილებიანია. მისი ნედლეულად გამოყენება არ არის მიზანშეწონილი.
ჭინჭრის წვენს იყენებენ თირკმელებში კენჭის წარმოშობის თავიდან აცილების მიზნით, აგრეთვე შარდსადენი გზების ინფექციური დაავადების მკურნალობის დროს.
თმის ცვენის დროს აიღეთ 1 სუფრის კოვზი ჭინჭრის ფოთოლი, დაასხით 200 მლ (1 ჩაის ჭიქა) მდუღარე წყალი, გააჩერეთ 1,5 სთ, გაწურეთ შეიზილეთ ნაყენი ახალადდაბანილ და გამშრალ თმაში კვირაში ერთხელ, ხანგრძლივი დროის განმავლობაში.
ჭინჭარს იყენებენ ქრონიკული ვარიკოზული წყლულებისა და სისხლნაკლებობის დროს.
ჭინჭარს იყენებენ ძირითადად რთულ ნაკრებებში.

ვარდისებრთა ოჯახიდანაა. წყავი მარადმწვანე ბუჩქი ან მცირეტანიანი ხეა. 1-3 (8) მ სიმაღლით, მუქი რუხი ფერის ქერქით. მისი მუქი მწვანე, ყლორტებზე მორიგეობით განლაგებული, მოკლეყუნწიანი ფოთლები ტყავისებურია, ზემოდან პრიალა, ქვემოდან უფრო მკრთალი, ღია მწვანე ფერის, მოყვანილობით მოგრძო ელიფსურია, კიდეხერხკბილა ან კიდემთლიანი, სიგრძით 5-20 სმ აღწევს, მთავარი ძარღვის ძირში 2-4 ჯირკვალი აქვს.
სურნელოვანი თეთრი ყვავილები გასულ წლის ფოთლების იღლიებიდან ამოსული 5-13 სმ სიგრძის მტევნებადაა შეკრებილი. ნაყოფი მომრგვალო-კვერცხისებრი კურკიანაა 8 მმ სიგრძით, შავი, წვნიანი რბილობით. 1000 ც თესლის წონა 110-18% გრამს შეადგენს.
გავრცელებული უმთავრესად დასავლეთ საქართველოში, უმეტესად წიფლნარ და ნაძვნარ-სოჭნარ ტყეებში მარადმწვანე ქვეტყის სახით. მცირე რაოდენობით გვხვდება აღმოსავლეთ საქართველოს (ქართლისა და კახეთის) ზოგ რაიონში.
როგორც დეკორატიულ, მარადმწვანე მცენარეს, ფართოდ იყენებენ ბაღ-პარკების მშენებლობაში.
ნედლი ფოთლები გამოიყენება მედიცინაში, კერძოდ მისგან გამოხდილ "წავის წყალს" გამაყუჩებელ (დასალევ) საშუალებად ხმარობენ. მისი სამკურნალო ზემოქმედება გლიკოზიდ ამიგდალინის შემცველობითაა განპირობებული, რომლის დაშლითაც კუჭში წყალბადციანმჟავა გამოიყოფა, რომელსაც მაანესთეზირებელი თვისება გააჩნია.
"წყავის წყალს" სხვადასხვა წამლების გემოს გასაუმჯობესებლადაც იყენებენ. ნაყოფი იხმარება ხილად, რომელიც მუცლის აშლისას იჩენს შემკვრელ მოქმედებას.

ტირიფისებრთა ოჯახს ეკუთვნის. წნორი საკმაოდ დიდი, 25-30 მ სიმაღლის ხეა, მუქი ნაცრისფერი, ღრმად დამსკდარი ქერქით, დაკიდული ახალგაზრდა ტოტებით და ზეაღმართული გლუვქერქიანი ძველი ტოტებით.
ზედა მხრიდან პრიალა, ქვემოდან (განსაკუთრებით ნორჩობაში) ვერცხლისფერბუსუსიანი 130 მმ სიგრძისა და 35 მმ სიგანის, მოკლე ყუნწიანი ბოლოწვეტიანი, კიდეებხერხკბილა, ლანცეტა ფოთლები ყლორტებზეა მორიგეობითაა განწყობილი.
30-58 მმ სიგრძის მჭადაყვავილედები მსხვილი და ცილინდრულია. ყვავის ფოთლის გაშლასთან ერთად.
ადრე მოყვავილე მცენარეა, ყვავის აპრილ-მაისში, თესლი დაყვავილებიდან 4-5 კვირაში მწიფდება. ძალიან ადვილად მრავლდება ვეგეტაციურად (კალმები, სარები და სხვ.).
ძირითადად მდინარეთა სანაპირო დაბლობებზეა გავრცელებული. მდინარეებს (მათ ნაპირებს) მთაში ზღვის დონიდან 2000 მ სიმაღლემდე აჰყვება ხოლმე, ნიადაგის ტენიანობისადმი დიდი მიდრეკილებისაა.
საკმაოდ დეკორატიული მცენარეა და ამიტომ მისი ნაირგვარი ფორმები ფართოდაა დანერგილი გამწვანების მეურნეობაში.
ფრიად ელასტიური მერქნის გამო ფართოდ გამოიყენება გრეხილი ნაკეთობებისათვის. ქერქი 11 პროცენტამდე ტანინებს შეიცავს, გამოიყენება ტყავის გასათრიმლად, მაგრამ საამისოდ მდგნალი და ტირიფის სხვა სახეობები უფრო გამოიყენება. ადრე ტყავის, მატყლისა და აბრეშუმის საღებავად იყენებდნენ.
გლიკოზიდ სალიცინის შემცველობის - (0,5 პროცენტამდე) გამო ქერქს სიცხის დამწევი თვისება აქვს და ციებ-ცხელებისას გამოიყენება, როგორც მალარიის საწინააღმდეგო საშუალება. შემკვრელ საშუალებად ხმარობენ კუჭაშლილობისას, ზოგჯერ ჭიის დამდენადაც, სისხლშემადედებლად და ჭრილობის შემახორცებელ საშუალებადაც იყენებენ.
წნორის ქერქისაგან გამონახარშს აკეთებენ: 10-15 გ ქერქი ერთ ჭიქა წყალზე და სუფრის კოვზით სვამენ დღეში სამჯერ.
მკვლევარ მედიკოსთა ყურადღება მიიპყრო მამრობითმა მჭადა ყვავილედებმა, მისგან მიღებულმა პრეპარატებმა კლინიკურ ცდებში დადებითი მოქმედება აჩვენეს ნევროზისა და ტაქიკარდიის დროს.
ფუყე ტირიფის მამრობითი მჭადა თანაყვავილედების მონახარშით ხალხურ მედიცინაში თირკმლის ანთებას მკურნალობენ. ქერქის მონახარშს ან ფხვნილს (2 გ დღეში სამჯერ) იღებენ გინეკოლოგიური დაავადებების, ნევროზის, ელენთის სამკურნალოდ. გარეგან საშუალებად იყენებენ პირსა და ყელში გამოსავლებად, ფეხების აბაზანისათვის ვენების გასაგანიერებლად, ფხვნილს კი ჭრილობაზე აყრიან სისხლდენის შესაჩერებლად.
წნორის ქერქისა და ოროვანდის ფესვებით ნახარშით (იღებენ თანაბარ ნაწილად ორივეს) თავს იბანენ კანის ქავილის, ქერტლის სამკურნალოდ და თმის ცვენის წინააღმდეგ. მონღოლეთის ხალხურ მედიცინაში წნორი რეკომენდებულია მოწამვლის საწინააღმდეგოდ. წნორის 2-3 წლიანი ტოტების ქერქი უხსოვარი დროიდან ცნობილი სიცხის დამწევი საშუალებაა.  წნორის ქერქს ურჩევენ რევმატიზმის, ნიკრისის ქარის, გაციებით გამოწვეული დაავადებების, თავის ტკივილის და ნევრალგიის დროს. იგი ადსტრინგენტულ და სიცხის დამწევ გავლენას ახდენს კუჭაშლილობისა და კუჭ-ნაწლავის ტრაქტის კატარის შემთხვევაში.
გარეგანი ხმარებისათვის გამიოყენება ნაყენის სახით კანის დაავადებების, ფურუნკულებისა და ფეხების ოფლიანობის საწინააღმდეგოდ.
დასალევად წნორის ქერქის წყლიანი ნაყენის მომზადებას ბულგარეთში შემდეგნაირად აწარმოებენ: იღებენ ერთ ჩაის კოვზ წვრილად დაჭრილ ქერქს და ორ ჭიქა ცივ წყალს ასხამენ. დგამენ 8 საათს (დღე-ღამის დოზა), რეკომენდებულია აგრეთვე წნორის ქერქის ფხვნილის მიღება 1 გ დღეში ჭამის წინ.
იქაური ხალხური მედიცინა წნორის ქერქს იყენებს პლევრიტის, ჭარბი და გაჭიანურებული მენსტრუაციის, კანზე გამონაყრების და მალარიის წინააღმდეგ. სქელ ექსტრაქტს ან ქერქის ფხვნილს იყენებენ განგრენული და ჩირქოვანი ჭრილობების სამკურნალოდ.

წიწმატურა ერთწლიანი ბალახოვანი მცენარეა ჯვაროსანთა ოჯახიდან, სიმაღლიც 20-30 სმ, წვრილი თითისტარისებრი ფესვით. ქართლში მას ხაჭმაჭიჭას, რაჭაში ხარისკბილას ეძახიან. ღერო სწორმდგომია, სუსტად დატოტვილი, ძირში უბრალოდ შებუსული ან ტოტისებური ბეწვებით. ღეროს ქვედა ნაწილში ფოთლები ყუნწიანია, ფრთისებრდანაკვთული,  სიგრძით 5-10 სმ, წაწვეტებული, სამკუთხა ან დაკბილულია. ღეროზე ფოთლები მოროგეობითია, მოგრძო-ლანცეტისებურ, კიდემთლიანი. ზედა ფოთლები თითქმის ხაზურია, ისრისებურ ძირით. ყვავილები წვრილია, თეთრი ფერისაა, შეკრებილია მტევნისებურ ყვავილედში. ნაყოფი - სამკუთხოვანი ჭოტაკია, სიგრძით 5-8 მმ.
წიწმატურა ყვავილობას იწყებს აპრილ-მაისში და ყვავის ზაფხულის განმავლობაში. ნაყოფი მწიფდება მთელი ვეგეტაციის პერიოდში;
წიწმატურა სარეველა ბალახია და გავრცელებულია მთელ საქართველოში გზისპირებსა, მინდვრებზე, დანაგვიანებულ ადგილებში. მისი ასეთი ფართო გავრცელება განპირობებულია იმით, რომ ერთ ინდივიდს ზაფხულის განმავლობაში 3-5 თაობის მოცემა შეუძლია.
აგროვებენ წიწმატურას მიწისზედა ნაწილებს ყვავილობის დროს, მშრალ ამინდში, როდესაც დილის ნამი შემშრალია. მცენარეს ჭრიან მაკრატლით ან სეკატორით. დაუშვებელია თესლიანი ნედლეულის შეგროვება. აშრობენ ჩრდილში, ფარდულში ან თუნუქის სახურავიან სხვენებზე, კარგი ვენტილაციის პირობებში.
წიწმატურა შეიცავს სათრიმლავ ნივთიერებებს, ვაშლის, ღვინის მჟავებს, ქოლინს, აცეტიქოლინს,  ასკორბინის მჟავას და საპონინებს.
ხალხურ მედიცინაში წიწმატურას იყენებენ სისხლჩაქცევებისა და ფარული სისხლისდენის შემაჩერებელ, სისხლისაღმდგენ საშუალებად. რეკომენდირებულია მისი გამოყენება საშვილოსნოს მუსკულატურის ტონუსის ასამაღლებლად, კუჭის წყლულის, შარდის ბუშტის ანთების, ნაღვლის ბუშტის, თირკმელების კენჭოვანი დაავადების, ტუბერკულოზის, ბუასილის, შარდშეუკავებლბისა და ნივთერებათა ცვლის მოშლის დროს.
წიწმატურისგან ნაყენის მოსამზადებლად 30 გრ წიწმატურას ბალახს დაასხით ერთი ჭიქა მდუღარე წყალი და მიიღეთ დღეში 3-ჯერ თითო სუფრის კოვზი, ან ყოველი 2-3- სთ-ის შემდეგ. 4 სუფრის კოვზ წვრილად დაჭრილ ნედლ წიწმატურას, ან 10-20 გრ ხმელ წიწმატურას, დაასხით 3 ჭიქა მდუღარე და მიიღეთ 100-100 გრ ყოველი 2-3 სთ-ში ერთხელ.
განსაკუთრებით ეფექტურია ნედლი წიწმატურას ცივი ნაყენი  6 ჩაის კოვზ წვრილად დაჭრილ წიწმატურას დაასხით 4 ჭიქა წყალი, დადგით 8 საათი, გადაწურეთ, დალიეთ 1 დღის განმავლობაში.ხალხურ მედიცინაში მენორაგიის გაძლიერებული მენსტრუაციული სისხლდენის) დროს გამოიყენება შემდეგი ნარევი: აიღეთ წიწმატურას, მრავალძარღვას, შვიტას, ბარისპირას ფოთლები და ყვავილები, თრიმლის ფოთლები, 50 გრამი თითოეული ბალახისა; 2 სუფრის კოვზი ნარევი მოათავსეთ მომინანქრებულ ჭურჭელში, დაასხით 500 მლ მდუღარე, ადუღეთ თავდახურული წყლის აბაზანაში 10 წთ-ის განმავლობაში, გადაწურეთ და გააცივეთ დალიეთ თითო ყავის ჭიქა.

წითლისებრთა ოჯახიდანაა. ტანმაღალი ხეა 40 (59) მ სიმაღლის, ხშირტოტებიანი, განიერცილინდრული ან კვერცხისებრი ფორმის ვარჯით. ღერო ღია ნაცრისფერი თხელი ქერქითაა დაფარული. ჩვილი ყლორტები ბუსუსებითაა მოფენილი.
7-10 (20) სმ სიგრძის, ტოტებზე მორიგებიოთ განლაგებული ელიფსური ფოთლები ზემოდან მუქმწვანე და შიშველია, ქვემოდან ღია მწვანე და ძარღვებშებუსვილია. ფოთლის ფირფიტის ფუძე სოლისებრადაა შევიწროებული, ბოლოში კი წაწვეტებულია, კიდემთლიანია ან ნაპირები ტალღისებურია.
ერთსახლიანი მცენარე სქესგაყოფილი ყვავილებით, მდედრობითი ყვავილიდან 2-3 წახნაგოვანი ნაყოფი, ე.წ. წიწიბო ვითარდება. ნაყოფის ბუდე გარედან ჯაგრისებრი გამონაზარდებითაა დაფარული, მომწიფებისას ოთხი საგდულით იხსნება და წიწიბოები ცვივა. 1000 ცალი წიწიბო დაახლოებით 285 გ იწონის. ყვავის მაის-ივნისში, ნაყოფი სექტემბერ-ოქტომბერში მწიფდება. მთელი საქართველოს ტყეების 50 პროცენტამდე წიფელზე მოდის, იგი ფართოდაა გავრცელებული როგორც დასავლეთ, ასევე აღმოსავლეთ საქართველოში. მაღალი წარმადობის კორომებს ზღვის დონიდან 600-1200 მ სიმაღლეზე ქმნის. მთაში 2300 მეტრამდეც გვხვდება, ე.წ. ტანდაბრეცილი ტყის სახით ანუ სუბალპური ტყის სახით.
წიფლის მერქანს ფრიად ფართო გამოყენება აქვს მშენებლობასა და საავეჯო წარმოებაში, აგრეთვე ქიმიურ მრეწველობაში.
წიფლის მერქნის მშრალად გამოხდით იღებენ კუპრს, ხოლო კუპრისაგან კრეოზოტს, რომელსაც ანტისეპტიკური თვისებები გააჩნია, წიწიბო 30-50 პროცენტ ცხიმსა და 20 პროცენტზე მეტ ცილებს შეიცავს. მათ საკვებად იყენებენ, განსაკუთრებით მოხალულ მდგომარეობაში, მაგრამ არსებობს ცნობები მათ ტოქსიკურობაზე, ამიტომ საჭიროა სიფრთხილე მისი საჭმელად გამოყენებისას. საერთოდ ყოველთვის უნდა გვახსოვდეს, რომ ბევრი წიწიბოს ჭამა საზიანოა ორგანიზმისათვის.
წიწიბოსაგან მიღებული ზეთი საუკეთესო გემოსია და საჭმელად გამოიყენება. წიწიბო შესანიშნავია ღორის საკვებად. ახალგაზრდა შეფოთლილ ტოტებს ჭრიან და ახმობენ (მწვანე ნეკერი) როგორც ვიტამინიზებულ საკვებს მსხვილფეხა საქონლისათვის.
მედიცინაში წიფლის მერქნისაგან მიღებული კრეოზოტი გამოიყენება როგორც გარეგანი სადეზინფექციო საშუალება, დასალევად ხმარობენ სასუნთქი გზების ქრონიკული კატარის და ფილტვებში ჩირქოვანი პროცესების დროს. იმის გამო, რომ კრეოზოტი არასასიამოვნო სუნისა და გემოსია, აგრეთვე კუჭსა და თირკმლებზე გამაღიზიანებელი მოქმედება აქვს, მას ხშირად ცვლიან წიფლისგანვე მიღებული გვაიაკოლითა და მისი პრეპარატებით, რომელთაც აქვთ ასეპტიკური მოქმედების თვისება.