შინდისებრთა ოჯახის წარმომადგენელია. შინდი ბუჩქია, მაგრამ ზოგან 8 მეტრამდე სიმაღლის ხედაც იზრდება, ნაცრისფერ-მომწვანო ტოტებით, რომლებზედაც ერთიმეორის პირისპირ განლაგებულია ელიფსური, კვერცხისებრი ან ლანცეტა კიდემთლიანი ფოთლები, რომელთაც 3-5 გვერდითა რკალისებრი ძარღვი აქვთ, თანაფოთლები მას არ გააჩნია. ფოთლის სიგრძე 10 სმ-მდე აღწევს. ყვავილედის ძირში გარშემო განლაგებულია 4 სიფრიფანა ფოთოლაკიანი საბურველი. ყვითელი ყვავილები ბუჩქის შეფოთვლამდე იშლება.
ნაყოფი კურკიანია, წითელი, დასაწყისში მწკლარტე, შემდგომ კი მომჟავო-ტკბილი. ყვავის ადრე გაზაფხულზე, უფრო ხშირად მარტში, მთაში კი აპრილში. ნაყოფი აგვისტო-სექტემბერში მწიფდება. მრავლდება თესლით და ვეგეტაციურადაც. ცოცხლობს 250 წლამდე. შინდი გაცილებით დიდი რაოდენობით გვხვდება ბარში, მაგრამ არც თუ იშვიათად გვხვდება იგი მთაშიც 1500 მეტრამდე სიმაღლეზე ზღვის დონიდან.
შინდის ნაყოფი 10 პროცენტ შაქარს, 2-3,5 პროცენტ ორგანულ მჟავებს და 55 მგ პროცენტ ვიტამინ C-ს შეიცავს. გამოიყენება მურაბისა და კომპოტის, ხილფაფის და მარმელადის, გამაგრილებელი სასმელებისა და ლიქიორის დასამზადებლად. ნედლ და ხმელ ნაყოფებს იყენებენ როგორც საწებ-სანელებელს ხორციანი კერძებისათვის.
მერქანში, ქერქსა და ფოთლებში დიდი რაოდენობითაა მთრიმლავი ნივთიერებები, რომელნიც ტყავს თრიმვლის პროცესში ყვითლად ღებავენ, ქერქსა და ფოთლებს ქსოვილების შესაღებადაც იყენებენ. საუცხოო თაფლოვანი მცენარეა, ამ მხრივ შინდის მნიშვნელობა იმითაა დიდი, რომ იგი ადრე გაზაფხულზე უმასპინძლდება ფუტკარს მიმზიდველი ნექტრით. ამ დროს ბევრი მცენარე კვლავ მიძინებულია და ამიტომ შინდი ადრე გაზაფხულზე ფუტკრის "გაჭირვების ტალკვესია". შინდი იმავე დროს ფართოდ კულტივირებული მცენარეა.
ნაყოფები შეიცავს პექტინებს, მოქმედებს შემკვრელად ფაღარათობის დროს, გამოიყენება ჩაის სახით: 8-10 გ ხმელი ნაყოფი ერთ ჩაის ჭიქა მდუღარე წყალზე (სადღეღამისო), რეკომენდებულია ფაღარათობისა და კუჭში სისხლჩაქცევის დროს.

შვიტა მრავალწლიანი ბალახოვანი მცენარეა შვიტისებრთა ოჯახიდან. მას ქართლში მუხლას, კახეთში ჯორის ძუას, რაჭაში ვირიძუას ეძახიან. შვიტას აქვს მცოცავი, ღრმად ჩაფლული, რუხი-მოშავო ფესურა. ღერო ორგვარია: გენერაციული და ვეგეტაციური. გენერაციული ღეროები ადრე გაზაფხულზე ამოდის,  იგი სპორების მატარებელია და მათი შემოსვლის შემდეგ ჭკნება. ფერით რუხი-მოყავისფროა, დაუტოტავი, სიმაღლით 7-25 სმ. სპორები სფეროსებრია, მომწვანო, ოთხი დაგრეხილი დანამატით, შემოდის აპრილ-მაისში.
ვეგეტაციური ღერო გვიან ამოდის, იგი მიწის ზედაპირიდანვე რგოლებადაა დატოტვილი, სიმაღლით 50-60 სმ-ია. თითოეულ რგოლში 6-15 ცალი რკალისებრი მწვანე ფერის ზეაღმართული ღეროა.
შვიტა თითქმის მთელს საქართველოშია გავრცელებული. იზრდება როგორც ველად, ასევე ფიჭვნარ, ფოთლოვან, შერეულ ტყეეში, ტყის ნაკაფებში, ბუჩქნარებში, მდინარის ნაპირებზე. როგორც სარეველა ხშირად გვხვდება ბაღებსა და ბოსტნებში. განეკუთვნება ძნელად ამოსაძირკვავ სარეველებს.
ნედლეულად ამზადებენ შვიტას ვეგეტაციურ ღეროებსა და ტოტებს ზაფხულობით. მათ ჭრიან დანით ან ცელავენ. უხეში ქვედა ნაწილები დასამზადებლად არ გამოიყენება. მოჭრილი ნედლეული გაშრობამდე უნდა გადაირჩეს სხვა მცენარეებისაგან და უნდა გაშრეს გადახურულ ფარდულში, ჩრდილში, კარგი ვენტილაციის პირობებში ქაღალდზე ან ქსოვილზე 5-7 სმ სისქით გაფენილი.
შვიტა შეიცავს ვაშლის, მჟაუნის, სილიციუმის მჟავებს, სათრიმლავ ნივთიერებებს, ფისებს, ექვიზეტრინის საპონინებს, ფლავონოიდებს, კაროტინს, ასკორბინის მჟავას, სიტოსტერინს, შემჩნეულია ალკალოიდის ნიშნები.
ხალხურ მედიცინაში გამოიყენება როგორც შარდმდენი საშუალება გულის მანკის, გულის ქრონიკული უკმარისობის დროს გამოწვეული შეშუპების სამკურნალოდ, შარდსადენი გზების დაავადებების (პიელიტი, ცისტიტი, ურეთრიტი) სამკურნალოდ. ხშირად შვიტას უნიშნავენ სხვა სამკურნალო ბალახების ნაკრებებთან ერთად, რომლებსაც აქვთ შარდმდენი და ანთების საწინააღმდეგო თვისებები.
გარდა აღნიშნულისა, შვიტას ნაყენები და ნახარშები გამოიყენება საშარდე გზების კენჭოვანი დაავადებების, ბუასილისა და საშვილოსნოდან სისხლისდენის, აგრეთვე ტყვიით მწვავე და ქრონიკული მოწამვლის დროს.
შვიტას ნახარშს აქვს მადეზინციფიცირებელი თვისება, ამიტომ მის საფენებს იყენებენ ძნელად შესახორცებელი წყლულებისა და ჩირქოვანი ჭრილობების სამკურნალოდ. საზოგადოდ, შვიტა გამოიყენება სხვა სამკურნალო ბალახებთან ერთად კომპლექსურად.
შვიტას ნახარში ან ნაყენი არ შეიძლება მიიღოთ ნეფრიტების, ნეფროზების დროს, რადგან შესაძლებელია თირკმლის გაღიზიანება გამოიწვიოს.
შვიტას ნახარშს და ნაყენს იყენებენ არამარტო როგორც შარდმდენ, არამედ როგორც სისხლის აღმდგენ საშუალებას, თირკმლის და ნაღვლის კენჭოვანი დაავადების, ჰიპერტონიის და ათეროსკლეროზის დროს. შვიტას ნაყენი გამოიყენება პირის ღრუში გამოსავლებად სტომატიტისა და ტონზილიტის დროს.
შვიტის ნახარშის მისაღებად დაქუცმაცებულ ბალახს დაასხით ოთახის ტემპერატურის წყალი შეფარდებით 1:10, ადუღეთ 30 წუთი მომინანქრებულ ჭურჭელში, ნელ ცეცხლზე, გააცივეთ 10 წუთი, გადაწურეთ, დარჩენილი მასა გამოწურეთ. დალიეთ 3-4-ჯერ დღეში. ან კიდევ: 20 გრ (4 სუფრის კოვზი) ნედლეული მოათავსეთ მომინანქრებულ ჭურჭელში, დაასხით 200 მლ (1 ჩაის ჭიქა) მდუღარე წყალი, დაახურეთ თავსახური და გააცხელეთ წყლიან აბაზანაში 30 წთ. შემდეგ გააცივეთ 10 წთ, გადაწურეთ, დარჩენილი მასა გამოწურეთ. მიღებული ნახარში შეავსეთ ანადუღარი წყლით საწყისი მოცულობის მიღებამდე (200 მლ). ნახარში შეინახეთ გრილ ადგილას არაუმეტეს 2 დღე-ღამისა, მიიღეთ 1/4-1/3 ჭქა 2-3-ჯერ დღეში ჭამიდან 1 სთ-ის შემდეგ.

ტუჩოსანთა ოჯახში შედის. შალამანდილი 50-150 სმ სიმაღლის ოთხწახნაგოვან-ღეროიანი მრავაწლიანი მცენარეა. მისი 3-4 სმ სიგრძის, ღეროს ზედ ნაწილში მტევნისმაგვარ ყვავილედად თანამოყრილ ყვითელ ყვავილებზე დაკვირვებით მუქი ფერის პატარა ლაქები შეიმჩნევა. ყვავილი ორტუჩიანია. ქვედა ტუჩი თავის მხრივ ორადაა გაყოფილი. ზედა კი მთლიანი და რამდენადმე მოღუნულია.
თხელი, დიდი ზომის გულისებრ-ისრისებური ფოთლების ფირფიტები კიდედაკბილულია. ღეროს შუა და ქვედა ნაწილში განლაგებული ფოთლები შედარებით უფრო დიდი და გრძელყუნწიანია, ზედა ფოთლები ჩვეულებრივ პატარა ზომისაა. შალამანდილისთვის, კერძოდ მისი ღეროს კენწერული ნაწილისათვის, დამახასიათებელია წებოვნება რის გამოც ხელს ეკვრება.
ყვავის ივნისიდან სექტემბრის ბოლომდე. ტენიანი ადგილების მცენარეა, თუმცა ზოგან შედარებით მშრალ ადგილებზეც სახლდება. გვხვდება უმთავრესად ტყეებში (ნაძვნარ-სოჭნარები, წიფლნარები და სხვა), ტყისპირებსა და ბუჩქნარებში. თაფლოვანი მცენარეა, ამასთან საკმაო რაოდენობით შეიცავს ეთერზეთს. ფოთლებისგან ამზადებენ წყლიან და სპირტიან ნაყენებს.
ხალხურ მედიცინაში მთელ მცენარეს იყენებენ გულმკერდის არეში ტკივილების დროს, აგრეთვე კენჭოვანი დაავადებების სამკურნალოდ, ნედლი ან მდუღარე წყლით დათუთქული ფოთლების დაფენით ჩირქოვანი მუწუკების განკურნვის საუკეთესო საშუალებაა.

შავწამალასებრთა ოჯახს ეკუთვნის. შავწამალა 50-125 სმ სიმაღლის მრავალწლიანი, ფესვურიანი მცენარეა ოთხწახნაგოვანი ღეროთი. ფესურა შედარებით მოკლე და ბოლქვისებურად გამსხვილებულია (ცრუბოლქვი).
ნაპირებში ორმაგხერხკბილა, წაგრძელებული კვერცხისებრი ფოთლები ღეროზე ერთიმეორის მოპირდაპირედ ჯვარედინადაა განლაგებული.
მოყავისფრო მწვანე ყვავილები კენწრულ მეჩხერ საგველადაა შეკრებილი. ყვავის ივნის-ივლისის თვეებში. იზრდება ნესტიან ადგილებში ტყის კალთის ქვეშ, ტყის გზებისა და ნაკადულების პირას. გვხვდება უფრო ხშირად წიფლნარებში, ნაძვნარ-სოჭნარებში, ტყის პირებში, არხების პირას და სხვა.
შავწამალა შხამიანი მცენარეა. განსაკუთრებული ტოქსიკურობით მისი ფესურა გამოირჩევა.
ხალხური მედიცინა სამკურნალოდ ფესურებს იყენებს უძილობის, თავის ტკივილის, ეგზემის, ჩიყვის, ბღერის (მუნის) და სხვა დაავადებების წინააღმდეგ. აფხაზები მკურნალობენ თირკმლებს, ხოლო ჩინეთში კი ცნობილია, როგორც კიბოს საწინააღმდეგო საშუალება.
ძლიერი შხამიანობის გამო საშიშია ადამიანისთვის და მხოლოდ განსაკუთრებულ შემთხვევაში თუ დაიშვება მისი სამკურნალოდ გამოყენება და ისიც ექიმის უშუალო მეთვალყურეობით.

ხურტკმელისებრთა ოჯახში შედის. შავი მოცხარი 1,5 მ-მდე სიმაღლის ბუჩქია, 3-5 ნაკვთიანი სურნელოვანი ფოთლებით, რომელნიც ზემოდან მუქი მწვანეა, ქვემოდან კი უფრო მკრთალი, ძარღვების გაყოლებით ბუსუსიანი. ყვავილები მოწითალო რუხია, ფართო ზარისებრი, სიგანეში 1 სმ-მდე, 5-10 ცალი შეკრებილია თავჩაქინდრულ მტევნად, ნაყოფები შავია, იშვიათად შავი-მონაცრისფრო, ბურთისებრ მრგვალი, 1 სმ-მდე დიამეტრში. ყვავის მაის-ივნისში, ზოგან უფრო ადრეც, მის მიხედვით თუ რა სიმაღლეზე იზრდება ზღვის დონიდან. სხვადასხვა პირობებში ერთ ჰექტარზე 50-დან 300 კგ-მდე მოსავალს იძლევა, საუკეთესო პირობებში კი 1850 კგ/ჰექტ. ნაყოფები ივლის-აგვისტოში მწიფდება. ფართოდ კულტივირებული ბუჩქია.
ნაყოფები შეიცავს 10-13 პროცენტ შაქრებს, 2,6-3,7 პროცენტ თავისუფალ მჟავებს (ლიმონის, ვაშლის, ღვინის), 1 პროცენტამდე პექტინურ ნივთიერებებს, მთრიმლავ და საღებავ ნივთიერებებს, P, B1 და A ვიტამინებს, განსაკუთრებით მდიდარია C ვიტამინით (1400-1500 მგ პროცენტი, კულტივირებულ ფორმებში - 4000-მდე მგ პროცენტი). ამ მხრივ იგი მხოლოდ ასკილსა და აკტონდიას ჩამორჩება, ნაყოფები იჭმება ხილად, აგრეთვე ხარშავენ მურაბას, ხილფაფას, კისელს, კომპოტს და ამზადებენ გამაგრილებელ სასმელებს. მაღალ ტემპერატურაზე ვიტამინი C იშლება, ამიტომ შესანახად შაქრის ფხვნილში ურევენ და ისე ინახავენ, ნაყოფებს ტემპერატურული დამუშავების გარეშე. განთქმულია შავი მოცხარის ღვინოები, რომელთაც ყირგიზეთის და ყაზახეთის ქარხნები უშვებენ. ფოთლები და კვირტები 0,7 პროცენტ ეთერზეთს შეიცავენ და იხმარება ნაყენების და ლიქიორების წარმოებაში. ფოთლები ბურახის, სოკოების, კიტრის და პომიდვრის დამწნილებისას მათი არომატიზირებისათვის იხმარება.
შავი მოცხარის ნაყოფები და ფოთლები გამოიყენება ავიტამინოზის დროს. ხალხურ მედიცინაში ნაყოფებს იყენებენ ოფლმდენ, კუჭაშლილობის საწინააღმდეგო და შარდმდენ საშუალებად. ფოთლებს კი რევმატიზმის სამკურნალოდ, ოფლმომგვრელად დიათეზის საწინააღმდეგოდ იყენებენ.
შავი მოცხარის ნაყოფს იყენებენ აგრეთვე სისხლნაკლოვანების, მადის მოსაგვრელად, ხველების დროს. ხალხურ მედიცინაში შავი მოცხარის ნაყოფებისა და ფოთლების გამონახარშს იყენებენ ხველების, ჰიპერტონიის, რევმატიზმის წინააღმდეგ, აგრეთვე როგორც ოფლმომგვრელ და შარდმდენ საშუალებას. ფოთლებისა და კვირტების ნაყენი გამოიყენება როგორც სუსტი გამხსნელი, სიყვითლის და სისხლნაკლოვანების საშუალება. ზოგჯერ ნაყოფების, ფოთლების და ქერქის ნაყენს იყენებენ ნივთიერებათა ცვლის მოშლის დროს, გაციებისა და ყივანა ხველის, საშარდე ბუშტის დაავადების და თირკმლის კენჭოვანი დაავადების სამკურნალოდ. კუჭის წყლულის დროს ნაყოფების წვენს სვამენ და დაახლოებით 60-90 გ დღეში სამჯერ.
შავი მოცხარის ფოთლებს, კვირტებს და ნაყოფებს, ეთერზეთთან ერთად, დეზინფექციის თვისებები გააჩნია, ფოთლებისა და ნაყოფების პრეპარატი სპობს დიზენტერიის ჩხირებს.
შავი მოცხარის, ჟოლოს და მოცვის ფოთლები ასკილის ნაყოფთან ერთად ვიტამინის კომპლექსის შემცველობისაა. ამიტომ იგი საუკეთესო საკვებად ითვლება ადრე გაზაფხულზე ავიტამინოზის დროს. ამ მიზნით ახალგაზრდა ფოთლებს ამზადებენ შემოდგომაზე, ნაყოფების შეგროვების შემდეგ. შეგროვებულ ფოთლებს ზამთარში ჩრდილში ახმობენ. პრეპარატს ამზადებენ შემდეგნაირად: 5 სუფრის კოვზ მშრალ ან ახლად დაკრეფილ, წვრილად დაქუცმაცებული ფოთლებს ათავსებენ მინის ან ემალის ჭურჭელში (უმჯობესია ჰერმეტულად, თერმოსში) დგამენ 40-60 წუთს, მიიღება ჩაის სახით შაქრის დამატებით დღეში 5-6 ჭიქა.

შავბალახა მრავალწლიანი ბალახოვანი მცენარეა ტუჩოსანთა ოჯახიდან, 50-150 სმ სიმაღლის გამერქნებული ვერტიკალური ფესურით. კახეთში მას ნაწყენის ბალახს ეძახიან. ღეროები სწორადგმდგომია, ზედა ნაწილში დატოტვილი, მწვანე ან მოწითალო-იისფერი, ოთხწახნაგოვანი და ღრუა. ფოთლები ყუნწიანია, მოპირისპირე, ღეროს წვერში პატარა ზომისაა. ზემოთ მუქი ან ღია მწვანე ფერისაა, ქვემოთ ნაცრისფერი. ყვავილები წვრილია, ვარდისფერი, ღეროს ბოლოზე ქმნიან თავთავისებრ ყვავილედს. ყვავილები ფოთლების უბეში რგოლებადაა შეჯგუფული. ნაყოფში სამწახნაგოვანი ოთხი თესლია მოთავსებული. შავბალახა ყვავილობას იწყებს ივნის-ივისში, ნაყოფი მწიფდება ივლის-აგვისტოში.
შავბალახა სარეველა ბალახია. იგი გავრცელებულია თითქმის მთელს საქართველოში, იზრდება ბაღ-ვენახების, ყანების, ტყის, გზის პირებში, ეზოებსა, ღობის ძირებში, ნაგვიან ადგილებზე. საქონელი მას არ ძოვს.
ნედლეულს აგროვებენ ყვავილობის დასაწყისში. ღეროების წვერებს და გვერდით ყლორტებს ყვავილებითა და ფოთლებით ჭრიან დანით ან სეკატორით. უმჯობესია შეგროვება მშრალ ამინდში, ნამის შეშრობის შემდეგ, აშრობენ ჩრდილში, ფარდულში, სხვენზე კარგი ვენტილაციის პირობებში, გაშლილს ქაღალდზე ან ქსოვილზე თხელ ფენად, პერიოდულად აბრუნებენ. გამხმარი ბალახის შენახვის ვადა 3 წელია.
შავბალახა შეიცავს ალკალოიდებს, ფლავონოიდებს, სათრიმლავ ნივთიერებებს, ეთერზეთს, ასკორბინის მჟავას, საპონინებს, მინერალურ მარილებს და სხვა.
შავბალახა შესანიშნავი დამამშვიდებელი საშუალებაა. ზოგიერთი მკვლევარის აზრით მისი მოქმედება 4-ჯერ აღემატება კატაბალახას მოქმედებას.
ხალხურ მედიცინაში მას იყენებენ საგულე საშუალებად, ხუთვის, წყალმანკის, კუჭის სპაზმების, მალარიის, კუჭ-ნაწლავის დაავადების, ნერვული აშლილობის და შიშების დროს.
შავბალახას ნაყენს ამზადებენ შემდეგნაირად: 1-2 სუფრის კოვზ გამხმარ ბალახს ასხამენ 250 გრ წყალს, ადუღებენ სანამ 12 სუფრის კოვზი არ დარჩება. სვამენ 2 სუფრის კოვზის დღეში რამდენჯერმე ან ნახევარ ჭიქას დღეში 2-ჯერ.
ბულგარულ ხალხურ მედიცინაში შავბალახას იყენებენ სისხლის მაღალი წნევის ნორმალიზებისათვის, გულის რიტმის დამამშვიდებელ, კრუნჩხვების საწინააღმდეგო საშუალებად.ხალხური მედიცინა გვთავაზობს შემდგენაირ ნაყენებს: 2 ჩაის კოვზ დაქუცმაცებულ ნედლეულს დაასხით 200 მლ ცივი წყალი, დადგით 8 საათის განმავლობაში, გადაწურეთ და მიიღეთ ერთი დღის განმავლობაში.
2 სუფრის კოვზ დაქუცმაცებულ ნედლეულს დაასხით 500 მლ მდუღარე, დადგით 2 სთ-ით. ასეთი სახით მომზადებული ნაყენი მიიღეთ ღვინის ჭიქით 4-ჯერ დღეში ჭამის წინ.
ხალხურ მედიცინაში იყენებენ ნედლი ბალახის წვენს, როგორც დამამშვიდებელ საშუალებას (30-40 წვეთი რამდენიმეჯერ დღეში.)

ყვითელი ძიძო ორწლიანი ბალახოვანი მცენარეა. ღერო აღმავალია ან სწორმდგომი, დასაწყისიდანვე დატოტვილი, სიმაღლით 50-100 (200) სმ. ფოთლები მორიგეობითია, სამფოთოლაკიანი, ფოთოლაკები შებრუნებულ-კვერცხისებრია, არათანაბრად ხერხისებურად დაკბილული, წვეროში ფხით. ყვავილები – მოკლეა, ყვავილედებად – მტევნებად არის შეკრებილი.
ზედა ფოთლების უბეებში გვირგვინი ყვითელია, ხუთი არათანაბარი სიდიდის ფურცლით; ნაყოფი პარკია, ოვალური, შიშველი, სადგისისებრი წვერით, ჩვეულებრივად ერთი ან ორი თესლით. ყვავილობს ივნის-სექტემბერში.
ძიძოს ქართლსა და ჯავახეთში ვირის იონჯას ეძახიან, ერწოში – იონჯას, რაჭაში – სამთითას, იმერეთში – ცხენისოფას.
იზრდება ნესტიან, ბალახოვან ადგილებში როგორც სარეველა მცენარე. ნედლეულად იყენებენ ღეროს კენწრულ ნაწილს ფოთლებითა და ყვავილებით. მოჭრილ ღეროებს კრავენ პატარა კონებად და აშრობენ ჩრდილში ან შენობებში, რომლებიც კარგად ნიავდება.
ყვითელი ძიძო გამოიყენება როგორც ტკივილგამაყუჩებელი და დამამშვიდებელი საშუალება გაძლიერებული აღგზნებისა და უძილობის დროს; ხალხულ მედიცინაში მას იყენებენ როგორც ამოსახველებელ საშუალებას, სასუნთქი გზების ანთების, მეტეორიზმისა და სისხლის მაღალი წნევის დროს. ძიძოს ხმარობენ აგრეთვე გარეგან საშუალებად დაჩირქებული ჭრილობების, შუა ყურის ანთების დროს (იყენებენ ნედლეულის ადუღების დროს გამოყოფილ ორთქლს). ნიკრისის ქარისა და სახსრების შეშუპებისას იკეთებენ ყვითელი ძიძოს აბაზანებს. თავის ტკივილის შემთხვევაში იყენებენ ძიძოს სპირტიან ნაყენს. ნედლეულს ასხამენ მაგარ არაყს, აჩერებენ 10-15 დღეს, წურავენ და იდებენ ნაყენში დასველებულ საფენს თავზე.
ნედლეულის დიდი ხნით გამოყენებამ შეიძლება გამოიწვიოს არასასურველი შედეგები: გულისრევა, თავის ტკივილი, მოთენთილობა, რასაც იწვევს მცენარეში არსებული კუმარინები. განსაკუთრებით მძიმე მოწამვლა შეუძლია გამოიწვიოს ნედლეულის შრობის ტექნოლოგიის დარღვევამ და შენახვამ. ამის მიზეზი ხდება ძიძოს ლპობა და მასში დიკუმარინის წარმოშობა. დიკუმარინი ხელს უშლის ორგანიზმში პროთრომბინის წარმოქმნას, რასაც შეიძლება მოჰყვეს მძიმე ფორმით სისხლის ჩაქცევა.
ყვითელი ძიძო უმთავრესად გამოიყენება ნაკრებებში. მისი გამოყენება ექიმის მეთვალყურეობის გარეშე არ არის მიზანშეწონილი.
გარეგანი დანიშნულებით (კომპრესები, დასაბანად) ძიძოს ნაყენის მისაღებად აიღეთ 2 სუფრის კოვზი ნედლეული, დაასხით 0,5 ლ მდუღარე წყალი, გააჩერეთ თავდახურულ ჭურჭელში 20 წთ-ის განმავლობაში, გაწურეთ.
ყვითელი ძიძოს ნაყენი როგორც ამოსახველებელი და ანთების საწინააღმდეგო საშუალება ასეთი წესით შეგიძლიათ მოამზადოთ: 10 გრ (2 სუფრის კოვზი) ნედლეული მოათავსეთ მომინანქრებულ ჭურჭელში, დაასხით 200 მლ (1 ჩაის ჭიქა) ცხელი, ანადუღარი წყალი. დაახურეთ თავზე, გააცხელეთ მდუღარე წყლის აბაზანაში 15 წუთი, გააცივეთ ოთახის ტემპერატურაზე 45 წთ-ის განმავლობაში, გადაწურეთ, დარჩენილი მასა გამოწურეთ. მიღებული ნაყენი შეავსეთ საწყისი მოცულობის (200 მლ) მიღებამდე ანადუღარი წყლით. შეინახეთ გრილ ადგილას არაუმეტეს 2 დღე-ღამისა.
მიიღეთ 1/2-1/3 ჭიქა 2-3-ჯერ დღეში.
ხალხურ მედიცინაში ყვითელი ძიძოს დაქუცმაცებულ ნედლეულს ადუღებენ ზეთში და ამ ნახარშის საფენებს იყენებენ დაჩირქებული ადგილების მოსამწიფებლად.

ვარდისებრთა ოჯახს ეკუთვნის. ნიგვზისძირას რაჭაში ეძახიან მარიამხელას 30-60 სმ სიმაღლის მრავალწლიანი მცენარეა. ღეროსა და ფოთლების ყუნწებზე შეიმჩნევა რბილი ბეწვები. ქვედა ფოთლები წყვეტილფრთისებრი და გრძელყუნწაა 2-4 წყვილი სეგმენტით. კენწრული სეგმენტი გაცილებით დიდია სხვა სეგმენტებთან შედარებით. სეგმენტთა ფორმა მოგრძო რომბულია, ძირში სოლისებრ შევიწროებით და კიდეებში მსხვილადაა დაკბილული.
ყვავის აღმამდგომი ყვითელი ყვავილებით აპრილ-აგვისტოს განმავლობაში, თესლი აღჭურვილია კაუჭა დანამატებით რითაც საქონელს ეკვრის და შორ მანძილზე ვრცელდება.
ხშირად გვხვდება კალთაშეთხელებულ მუხნარებში, ტყის პირებსა და ბუჩქნარებში, აგრეთვე ბაღებში. მისი ფესურა საკვებად ვარგა, ზოგან მას ლუდში ხმარობენ იმისათვის, რომ არ დამჟავდეს.
ხალხურ მედიცინაში ნიგვზისძირას ფესურასა და ფესვებს ფხვნილის სახით თაფლში არეულს ხველების წინააღმდეგ იყენებენ, 1 გრ ფხვნილი დღეში 3-4-ჯერ. ფესვების მონახარში იხმარება კუჭისა და ნაწლავების კატარის წინააღმდეგ. გარდა ამისა ნიგვზისძირა გამოიყენება მალარიისა და თირკმლების სამკურნალოდ. რეკომენდებულია დიზენტერიის, პირღებინების, ღვიძლის და ნაღვლის ბუშტის სამკურნალოდ. პირის ღრუში არასასიამოვნო სუნის გასაქრობად ივლებენ მის მონახარშს.
მონახარშის მოსამზადებლად იღებენ 30 გრ ფესვებს და ასხამენ 240 გრ მდუღარე წყალს. მიიღება თითო ჩაის კოვზი ყოველ ორ საათში. კარგია მისი ღვინოზე ნაყენიც. 60 გრ ფესვებს ასხამენ 0,5 ლიტრ ღვინოს, რამდენიმე დღის შემდეგ იღებენ თითო სუფრის კოვზს დღეში ორჯერ.

ტუჩოსანთა ოჯახში შედის. ყვანჩალა 60-120 სმ სიმაღლის, ზედა ნაწილში დატოტვილღეროიანი მრავალწლიანი მცენარე. 8-15 სმ სიგრძის ფოთლების ძირი გულისნაირია, საერთოდ კი ფოთლის ფირფიტა კვერცხისებრი კონფიგურაციისაა, კიდეხერხკბილა და გრძელყუნწაა, გარდა კენწრული ფოთლებისა, რომელთა ყუნწებიც გაცილებით უფრო მოკლეა ქვედა ფოთლებთან შედარებით.
საკმაოდ ხშირი შებუსვის გამო მთელი მცენარე მქისეა. ტყის ქოთანასა და შალამანდილის მსგავსად კენწურ ნაწილში წებოვანი ნივთიერებას გამოყოფს და ხელს ეკვრის. ყვავის ივნისიდან სექტემბრამდე, აღმამდგომ მტევნებად შეკრებილ, მუქი-წითელი, ორტუჩა ყვავილებით. ყვავილის ქვედა ტუჩს ტალღისებრ დაკლაკნილი თეთრი ხაზები გასდევს, რაც დიდ სილამაზეს აძლევს ყვავილს. ყველაზე ადრე მტევნის ქვედა ყვავილები იფურჩქნება, შემდეგ კი თანდათანობითა და თანმიმდევრობით ქვემოდან ზემოთ მიმართულებით იშლება ზედა ყვავილებიც.
საერთო გარეგანი შეხედულებით ყვანჩალა ერთი შეხედვით ჭინჭარს მოგვაგონებს. გამოუცდელი ადამიანი აყვავებულ ყვანჩალას შეხედვისთანავე ჭინჭარს ამსგავსებს და ერიდება. ჭინჭრის და ყვანჩალას პირველი შეხედვისთანავე ერთიმეორისაგან გარჩევა გარკვეული ჩვევების და პრაქტიკული გამოცდილების საქმეა, მით უმეტეს, რომ ორივე ბალახი ტყეში ფართოდაა გავრცელებული.
ყვანჩალა ტიპიური ტყის მცენარეა. უფრო ხშირად წიფლნარებსა და ნაძვნარ-სოჭნარებში გვხვდება, საერთოდ კი ზომიერად ტენიან ადგილსამყოფელის ტყეებისა და ბუჩქნარების მცენარეა. იგი თაფლოვანია, იძლევა მწვანე ფერის საღებავს, ხოლო თესლი კი 28 პროცენტზე მეტ ზეთს შეიცავს.
მედიცინში აყვავებული ყვანჩალას მიწისზედა ნაწილები გამოიყენება სამეანო-გინეკოლოგიურ პრაქტიკაში მშობიარობის შემდგომ პერიოდში (საშვილოსნოდან სისხლდენის და საშვილოსნოს ატონისის დროს მისი უკუქცევადი პროცესის განვითარების დასაჩქარებლად), აგრეთვე მეანო და მეტრორაგიის შემთხვევებში. ექსპერიმენტებით დადგენილია, ყვანჩალას მცირედი ტოქსიკურობა, იგი სედატიურ გავლენას ახდენს ცენტრალურ ნერვულ სისტემაზე, რამდენადმე ამცირებს არტერიულ წნევას. მნიშვნელოვნად აძლიერებს გულის კუმშვის ძალას, ამასთან მის რიტმზე არსებით გავლენას არ ახდენს; საშვილოსნოს მუსკულატურის კუმშვასა და ტონუსს ამაღლებს. საერთოდ ყვანჩალა ფარმაკო-ქიმიურად ჯერ კიდევ სუსტადაა შესწავლილი.

ვარდისებრთა ოჯახის წარმომადგენელია. ყვავტყემალი 3 მეტრამდე სიმაღლის ბუჩქია, კვერცხისებრი ან ელიფსური, და კიდედაკბილული, ქვედა მხრიდან შებუსვილი, 4 სმ-მდე სიგრძის ფოთლებით. ყვავილი თეთრგვირგვინიანია 1,5 სმ-მდე დიამეტრში, შეკრებილია ფარისებრ ყვავილედად ყლორტების კენწრულ ნაწილში. ნაყოფი მრგვალი და წვნიანია, 8 მმ-მდე დიამეტრში, მომწიფების წინ წითელია, მწიფე კი თითქმის შავი ნაცრისფერი ნაფიფქით. ყვავის აპრილ-მაისში, ნაყოფი ივლის-აგვისტოში მწიფდება. ნაყოფმოსხმოიარობას 3-4 წლის ასაკიდან იწყებს და 40 წლამდე გრძელდება.
გავრცელებულია როგორც ბარში, ასევე მთაში ზღვის დონიდან 1900 მეტრამდე. იზრდება მშრალ ხირხატ ნიადაგებზე. ნიადაგური პირობებისადმი საერთოდ დაუდევარი ბუჩქია, ნორმალურად მხოლოდ განათებულ ადგილებზე იზრდება. საკმაოდ სწრაფი ზრდით ხასიათდება, მრავლდება თესლით და ვეგეტაციურადაც, ამიტომ შესანიშნავი ბუჩქია ეროზიის საწინააღმდეგოდ ნარგავებისათვის.
ნაყოფი 12 პროცენტამდე შაქარს, 1 პროცენტამდე ორგანული მჟავებს, 0,5 პროცენტ მთრიმლავ ნივთიერებებს, დაახლოებით 40 მგ პროცენტ ასკორბინის მჟავას, კაროტინს და საღებავ ნივთიერებებს შეიცავს. იჭმება ყოველგვარი მომზადების გარეშე, გარდა ამისა, მისგან მზადდება მურაბა, თათარა, ღვინო და სხვა. ხმელი ნაყოფი საუცხოო შემადგენელი ნაწილია კომპოტებისა და კისელისათვის, რომელთაც იგი მიმზიდველ შეფერილობას აძლევს. ახალი ნაყოფის წვენი შემკვრელი თვისებისაა და სამკურნალო სასმელად იყენებენ კუჭაშლილობის დროს. ფრიად დეკორატიული ბუჩქია, ამიტომ საყურადღებოა გამწვანების მეურნეობისათვის.